Λίγο το Holywood, λίγο βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις… συχνά έχουμε οικτρά λανθασμένες εντυπώσεις σχετικά με τα άγρια ζώα και τους κινδύνους που αυτά θέτουν προς τον άνθρωπο.

Η Αφρική, παραμένοντας το πιο απόρθητο καταφύγιο άγριας ζωής στον πλανήτη, συχνά παρεξηγείται ως πεδίο ανεξέλεγκτης δράσης αιμοβόρων θηρίων. Συγκριτικά με τον υπόλοιπο κόσμο, η πεποίθηση αυτή φέρει μια δόση αλήθειας· άγρια ζώα στην Αφρική ευθύνονται για δυσαναλόγως πολλούς θανάτους ανθρώπων. Ωστόσο, αυτοί οι θάνατοι είναι και κατά πολύ λιγότεροι απότι η συλλογική φαντασία του ευρέος κοινού εικάζει, αλλά και τα υπεύθυνα για αυτούς ζώα δεν είναι μάλλον αυτά που ο μέσος άνθρωπος πιστεύει.

Στο παρόν άρθρο επιχειρώ να συντάξω μία το κατά δύναμιν αντικειμενικότερη λίστα με τα πιο επικίνδυνα ζώα της Αφρικής. Τυχαίνει να έχω εκτενή προσωπική πείρα με την άγρια ζωή της Αφρικής από τις εξορμήσεις μου στην ήπειρο, ωστόσο η λίστα είναι συντεταγμένη αποκλειστικά βάσει δεδομένων. Η κατάταξη γίνεται βάσει εκτιμώμενου αριθμού ετησίων θανατηφόρων προς τον άθρωπο κρουσμάτων. Αφού οι αναφορές και η στατιστική καταγραφή είναι εξαιρετικά ελλιπείς, όλες οι εκτιμήσεις είναι βεβαίως πολύ χονδρικές. Έχω κατεργαστεί δεδομένα μόνο από αξιόπιστες πηγές, και κυρίως από τον Π.Ο.Υ.

Εφόσον σκοπεύεις να ταξιδεύσεις στην Αφρική, ή για οιονδήποτε άλλον λόγο ενδιαφέρεσαι για την γενική ασφάλεια στην ήπειρο, δες αυτήν την αναλυτική αναφορά σχετικά με το πόσο επικίνδυνη ή ασφαλής είναι η Αφρική.

Και εμπρός στην λίστα…

Κουνούπια

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 400.000

Τα κουνούπια είναι μάλλον τα μοναδικά πλάσματα που ακόμη και ο πιο σκληροπυρηνικός φιλόζωος δεν θα εναντιωνόταν στην ολοσχερή των εξολόθρευση. Όλοι μας πιστεύω τα σιχαινόμαστε ολόψυχα. Οι κάτοικοι τροπικών περιοχών, ωστόσο, και ιδίως οι Αφρικανοί, έχουν έναν επιπλέον λόγο για αυτό. Εκτός από την φαγούρα, έχουν επίσης να ανησυχούν και για την ελονοσία.

Έχουν αναγνωριστεί περί τα εκατό είδη κουνουπιών του γένους των ανωφελών που ευθύνονται για την μετάδοση της ελονοσίας στον άνθρωπο. Γνωστή παγκοσμίως ως μαλάρια, η ασθένεια αυτή έχει ανέκαθεν υπάρξει φοβερή μάστιγα της τροπικής ανθρωπότητας.

Στην σύγχρονη εποχή, η αντιμετώπιση της ασθένειας είναι πλέον σχετικά απλή – μα εφόσον υπάρχουν τα μέσα. Για τους απροσμέτρητους θανάτους που η αφρικανική ήπειρος ακόμη υποφέρει λόγω ελονοσίας, δεν ευθύνεται τόσο η ανιατότητα της νόσου της ίδιας, όσο η ατελής πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

Παρότι οι υγειονομικές αρχές συστήνουν την πρόσληψη προληπτικής αντιελονοσιακής αγωγής κατά παραμονή στην Αφρική, προσωπικά δεν την έχω πάρει ποτέ. Τα φάρμακα που δίνουν προκαλούν δυσάρεστες παρενέργειες, που θεωρώ είναι χειρότερες από την ασθένεια καθαυτή. Η ελονοσία δεν αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για έναν ασφαλισμένο ταξιδιώτη ή έναν κάτοικο πόλεως. Αποτελεί κίνδυνο για απομακρυσμένους, φτωχούς πληθυσμούς.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει ευτυχώς γίνει τεράστια πρόοδος στην πρόληψη και αντιμετώπιση του προβλήματος. Αποκεί που στα τέλη του προηγουμένου αιώνα η ασθένεια αφαιρούσε τις ζωές πλέον ενός εκατομμυρίων ανθρώπων ετησίως, το 2019 οι θάνατοι εκτιμήθηκαν σε 400.000. Μα και με αυτόν τον αριθμό, τα ανωφελή κουνούπια ακόμη κατατάσσονται με διαφορά στην πρώτη θέση ως τα πιο θανατηφόρα ζώα της Αφρικής.

Άνθρωποι

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 100.000

Συνήθως λίστες για ζώα δεν περιλαμβάνουν τον άνθρωπο. Αλλά εφόσον δεν δεχθούμε ότι προερχόμαστε από κάποιο θεόπλαστο προπατορικό ζευγαράκι, δεν βλέπω γιατί όχι.

Πολλές περιοχές της αφρικανικής ηπείρου κατατρύχονται από πολέμους, τρομοκρατία, εγκληματικότητα, και άλλες μορφές έντονης βίας. Αφρικανικές μεγαλουπόλεις, όπως το Κέιπ Τάουν και το Ναϊρόμπι, διατηρούν υψηλές θέσεις στην λίστα των πιο ανασφαλών πόλεων του κόσμου. Εξού και, υπολογίζοντας μόνο άμεσους θανάτους από ανθρωποκτονίες, ως το δεύτερο πιο επικίνδυνο για τον άνθρωπο ζώο της Αφρικής με διαφορά κατατάσσεται ο ίδιος ο άνθρωπος.

Φίδια

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 30.000

Τα μακρουλά αυτά σερνόμενα πλάσματα κατέχουν κεντρική θέση στις βαθιά ριζωμένες μας φοβίες· και όχι άδικα. Τα δηλητηριώδη των δήγματα έχουν ιστορικά υπάρξει μεγάλη φονική απειλή για το ανθρώπινο είδος.

Λόγω της αστικοποίησης και εξέλιξης της ιατρικής επιστήμης, στην σύγχρονη εποχή, τα θανατηφόρα δαγκώματα φιδιών αποτελούν πλέον σπάνιο φαινόμενο παγκοσμίως. Στην Αφρική, ωστόσο, όπου σημαντικό μέρος του πληθυσμού ζει ακόμη στην ύπαιθρο όπου η προσιτότητα αντιδότων είναι ελλιπής, οι θάνατοι από φίδια είναι εισέτι σχετικά συχνοί.

Περί τα 30.000 θανατηφόρα κρούσματα με θύτες φίδια υπολογίζεται πως συμβαίνουν ετησίως στην Αφρική· αριθμός τεράστιος, συγκρινόμενος με τα 5 στην Ευρώπη ή τα 350 στην Λατινική Αμερική, αλλά μικρότερος από τα 50.000 στην Ινδία.

Από τα δεκάδες δηλητηριώδη φίδια της Αφρικής, για το πλείστον των θανάτων ευθύνεται η οχιά puff adder (Bitis Arietans). Λόγω της ευρείας της εξάπλωσης (απαντάται σε ολόκληρη την ήπειρο πλην της Σαχάρας και της Κονγκολέζικης ζούγκλας), της αφοβίας της προς τα αστικά κέντρα, και της επιθετικής της συμπεριφοράς, η οχιά αυτή σκοτώνει χιλιάδες κάθε χρόνο.

Το πιο δηλητηριώδες φίδι της Αφρικής είναι το διαβόητο μαύρο μάμπα (Dendroaspis Polylepis). Λόγω της μικρής του εξάπλωσης και ιδιωτικής του ζήσης, σκοτώνει κατά πολύ λιγότερους ανθρώπους από άλλα είδη φιδιών. Ωστόσο, ένα του δάγκωμα δύναται να παραλύσει έναν ενήλικο άνθρωπο εντός λεπτών… Θυμάμαι εκείνον τον τύπο στην Ναμίμπια που είχα ρωτήσει εάν έχουν μαύρα μάμπα στα μέρη του. «Ναι, τα λέμε τσιγαρόφιδα» μού λέει. «Γιατί;» τον ρωτάω. «Διότι αν τύχει και σε δαγκώσει, το καλύτερο που μπορείς να κάνεις είναι να ανάψεις ένα τσιγάρο και να καθίσεις χάμω να δεις αν θα το τελειώσεις.»

Σκύλοι

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 20.000

Η τέταρτη θέση στην λίστα με τα πιο επικίνδυνα ζώα της Αφρικής καταλαμβάνεται από τον καλύτερο φίλο του ανθρώπου. Παρότι κατακρεουργήσεις από αδέσποτα, άγρια, λιμοκτονούντα, ή λυσσασμένα σκυλιά συμβαίνουν επίσης, για το πλείστον των θανάτων φταίει η λύσσα· και πάλι, η έλλειψη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Εκτιμάται πως πλέον των 20.000 ανθρώπων πεθαίνουν έμμεσα από δαγκώματα λυσσασμένων σκυλιών κάθε χρόνο στην Αφρική.

Μύγες Τσετσέ

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 10.000

Από την εποχή της ευρωπαϊκής εξερεύνησης της Αφρικής, η μύγα τσετσέ έχει εισβάλει στα καθημερινά λεξιλόγια ευρωπαϊκών γλωσσών· αλλά με χρήσεις που συχνά έχουν ελάχιστη σχέση με την πραγματική φύση αυτού του εντόμου.

Σαν και τα θηλυκά κουνούπια ή οι βδέλλες, οι μύγες τσετσέ τρέφονται με αίμα σπονδυλωτών ζώων όπως ο άνθρωπος. Τα τσιμπήματά των μεταδίδουν παράσιτα που προκαλούν νόσο επ’ ονόματι τρυπανοσωμίαση, ή κοινώς ασθένεια του ύπνου. Αυτή ευθύνεται για χιλιάδες ανθρωπίνων θανάτων ετησίως ανά τις τροπικές περιοχές της Αφρικής όπου οι μύγες τσετσέ απαντώνται.

Σαλιγκάρια

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 10.000

Οι περισσότεροι συσχετίζουμε τα σαλιγκάρια με την πάροδο μιας βροχερής ημέρας ή με κάποια γκουρμέ καταχώρηση στο μενού ενός γαλλικού εστιατορίου. Λίγοι όμως φαντάζονται ότι αυτά τα κατά τ’ άλλα άκακα και νόστιμα πλασματάκια μπορεί να επιφέρουν χιλιάδες θανάτων σε κάποιες άλλες γωνιές του πλανήτη.

Συγκεκριμένα είδη σαλιγκαριών του γλυκού νερού μεταφέρουν παράσιτα που προκαλούν την ασθένεια σχιστοσωμίαση, γνωστή επίσης και ως πυρετός των σαλιγκαριών. Χιλιάδες ανθρώπων υποκύπτουν ετησίως στην νόσο ανά την τροπική ζώνη της Αφρικής. Αφού η επαφή με τα σαλιγκάρια προκύπτει σε μάζες γλυκού νερού, η αρρώστια είναι πιο διαδεδομένη σε παιδιά και ψαράδες.

Σκουλήκια

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 5.000

Ένα ακόμη μικρό πλάσμα που επιφέρει πολλούς θανάτους σε ανθρώπους στην τροπική Αφρική, αλλά και στις λοιπές τροπικές ζώνες, είναι οι ταινιοσκώληκες (tapeworms / Taenia Solium). Τα παράσιτα αυτά εισβάλλουν στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω μολυσμένης τροφής ή νερού, συχνά χοιρινού κρέατος, και προκαλούν ασθένεια γνωστή ως κυστικέρκωση. Συνήθως παίρνει πολλά χρόνια από την αρχική μόλυνση μέχρι την ανάπτυξη των συμπτωμάτων που συχνά οδηγούν στον θάνατο.

Ιπποπόταμοι

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 3.000

Έχοντας προσπεράσει τα πλάσματα που σκοτώνουν ανθρώπους εμμέσως μέσω ασθενειών, προχωρούμε τώρα στους άμεσους δολοφόνους. Προς πολλών την έκπληξη, το πιο θανατηφόρο θηλαστικό της Αφρικής είναι με διαφορά ο ιπποπόταμος.

Δεν γνωρίζω τι ακριβώς μπορεί να οδήγησε τους δημιουργούς κινουμένων σχεδιών στην τάση απεικόνισης χαρακτήρων τύπου χαρωπής ροζ ιπποποταμίτσας, αλλά η εντύπωση που επιγεννούν είναι άκρως σφαλερή. Παρότι βεβαίως φυτοφάγα, τα τερατώδη αυτά παχύδερμα είναι φυσικοί δολοφόνοι. Είναι εξαιρετικά εδαφικοί και επιτίθενται άνευ προειδοποιήσεως σε οτιδήποτε εισβάλει στην περιοχή των – θες το βούβαλο, θες το κροκόδειλο, θες το άνθρωπο.

Ζυγίζοντας τόνους και φέροντας δύο ζεύγη δοντιών που προσομοιάζουν ξίφη και αμόνια, για τον ιπποπόταμο είναι ο άθρωπος ό,τι είναι για τον άνθρωπο μία γκοφρέτα. Οι θανατηφόρες επιθέσεις ιπποποτάμων προς ανθρώπους μετρούν χιλιάδες κάθε χρόνο ανά την αφρικανική ήπειρο. Σε ένα καταγεγραμμένο περιστατικό στον Νίγηρα, ένας ιπποπόταμος μόνος του ανέτρεψε ένα σκάφος και κατέσφαξε όλους τους δεκαοκτώ του επιβαίνοντες. Μία παρολίγον μοιραία επίθεση που δεχθήκαμε από έναν από δαύτους στο δέλτα του Ποταμού Οκαβάνγκο στην Μποτσουάνα, παραμένει μέχρι σήμερα μία απ’ τις τρομακτικότερες εμπειρίες στην ζωή μου.

Ελέφαντες

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 500

Ένα ακόμη μεγάλο θηλαστικό που εσφαλμένα απεικονίζεται ως αγαπητικός χαρακτήρας κινουμένων σχεδίων είναι το μεγαλύτερο των χερσαίων θηλαστικών: ο αφρικανικός ελέφαντας. Τα ζώα αυτά δεν πρέπει να συγχέονται με τα ξαδέλφια των στην Ασία, τα όποια είναι σημαντικά μικρότερα και επιδεικνύουν πολύ διαφορετική, ήμερη συμπεριφορά.

Σε καμμία περίπτωση δεν μπορείς να καβαλήσεις έναν αφρικανικό ελέφαντα όπως έναν ασιατικό· και αυτό όχι επειδή δεν έχουν γίνει προσπάθειες εξημέρωσής των, αλλά επειδή οι όποιες προσπάθειες έχουν αποδειχθεί εντελώς ανώφελες. Παρά την εντύπωση που δημοφιλείς γνωμιπλασίες τύπου Lion King μπορεί να σχηματίζουν, ο αληθινός βασιλιάς της αφρικανικής σαβάνας είναι αδιαμφισβήτητα ο ελέφαντας. Με σεβασμό διασκορπίζονται αυτοστιγμής όλα τα άλλα ζώα σαν σκάσει μύτη ο ελέφαντας στον νερόλακκο. Το θηριώδες αυτό πλάσμα δεν έχει άλλον εχθρό πλην του ανθρώπου.

Αρχικά, οι αυτόχθονες ανθρώπινοι πληθυσμοί της Αφρικής ζούσαν εναρμονισμένα με τον βασιλιά της σαβάνας. Μόνο αργότερα, όταν Άραβες και Ευρωπαίοι ξεκίνησαν να τους κυνηγούν για το πολύτιμο ελεφαντόδοντο, γενιά με την γενιά, ανέπτυξαν επιθετική διάθεση απέναντι στους ανθρώπους. Οι ελέφαντες τυγχάνουν ένα από τα ελάχιστα ζώα που δύνανται να προσλάβουν νέα γνώση και να την μεταδώσουν στις επόμενες γενεές.

Σήμερα πλέον, θέτουν αυστηρό όριο προσέγγισης. Εάν πλησιάσεις ελέφαντα σιμότερα από πενήντα πάνω-κάτω μέτρα, θα εφορμήσει και θα σε σκοτώσει. Ιδίως επιθετικές είναι μητέρες που συνοδεύουν μικρά. Αφού ένα ενήλικο άτομο ζυγίζει μέχρι και οκτώ τόνους και αναπτύσσει ταχύτητες της τάξεως των σαράντα χλμ την ώρα, ουσιαστικά είναι σαν να σε κυνηγάει ένα ευέλικτο φορτηγό· δεν σώζεσαι.

Το καλό με τους ελέφαντες, εν αντιθέσει με τους ιπποποτάμους που επιτίθενται αναπάντεχα, είναι ότι συνήθως σε προειδοποιούν: κάνε ένα βήμα ακόμη και όρμηξα! Εδώ είναι μία προσωπική μου ιστορία με μία ελεφαντίνα που παραλίγο να μάς την πέσει.

Κροκόδειλοι

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 300

Ο κροκόδειλος του Νείλου, παρά την εντύπωση που το όνομα μπορεί να δημιουργεί, είναι εξαπλωμένος σχεδόν στο σύνολο της υποσαχάριας Αφρικής. Μαζί με τις πολικές αρκούδες και γέρικα αιλουροειδή, είναι από τα ελάχιστα ζώα που κατά καιρούς τρέφονται με ανθρώπους. Οι επιθέσεις τυπικά επισυμβαίνουν σε παιδιά και ενηλίκους μικρής σωματικής διάπλασης από κροκοδείλους που υπερβαίνουν τα τρία μέτρα σε μήκος.

Βούβαλοι

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 200

Ο αφρικανικός βούβαλος είναι άλλο ένα ογκώδες φυτοφάγο θηλαστικό που επιδεικνύει επιθετική συμπεριφορά προς τους ανθρώπους. Ζουν σε μεγάλες αγέλες και τείνουν να προστατεύουν τον χώρο τους. Όσο κρατάς απόσταση, δεν διατρέχεις κίνδυνο, μα αν παραπλησιάσεις, την πάτησες. Σε περιοχές της Αφρικής τών έχουν προσδώσει τις προσωνυμίες μαύρος θάνατος και χηρευτής.

Λιοντάρια

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 200

Παρά την δημοφιλή πεποίθηση, τα λιοντάρια κανονικά ούτε τρώνε ανθρώπους ούτε και είναι επιθετικά. Ελάχιστα θα γνοιαστούν ακόμη και να περπατήσεις ανάμεσα στην αγέλη. Αυτό διότι τρέφονται με αντιλόπες και άλλα πλούσια σε λίπος θηράματα. Τι να τών κάνει ένας σκελετός περιτυλιγμένος με πέτσα;

Τα λιοντάρια αποτελούν κίνδυνο μόνο όταν πρόκειται για γέρικα, μοναχικά άτομα που έχουν αποπεμφθεί από την αγέλη. Όντας μόνα και ανήμπορα να κυνηγήσουν κάποια λεία της προκοπής, στην ανάγκη θα φάνε και άνθρωπο. Τα λιοντάρια που οι Ρωμαίοι έριχναν με σκλάβους στην αρένα διατηρούνταν βασανισμένα και πεινασμένα σε μπουντρούμια όπως εξαγριωθούν.

Σκορπιοί

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 5

Οι σκορπιοί κατέχουν υψηλή θέση στην παγκόσμια λίστα των πιο θανατηφόρων ζώων. Ευθύνονται για χιλιάδες θανάτους ετησίως στην αμερικανική ήπειρο, και κυρίως στο Μεξικό. Στην Αφρική, ωστόσο, ελάχιστα είδη αποτελούν σημαντική απειλή για τον άνθρωπο. Πολλών ειδών το τσίμπημα μπορεί να σού δώσει έναν καλό τσούξιμο, αλλά ο Parabuthus Granulatus της Νότιας Αφρικής είναι ο μοναδικός που μπορεί να επιφέρει θάνατο, κυρίως σε παιδιά.

Καρχαρίες

Εκτιμώμενος αριθμός θανάτων ετησίως: 2

Τα σαγόνια του καρχαρία σε καμμία περίπτωση δεν τόσο ανθρωποκτόνα όσο το Jaws θέλει να μας κάνει να πιστεύσουμε. Το μόνο είδος καρχαρία που σκοτώνει ανθρώπους τακτικά είναι ο μέγας λευκός καρχαρίας. Τα τεράστια και τρομακτικά αυτά ψάρια τρέφονται με θαλάσσια θηλαστικά και, κατ’ εξαίρεση, με μεγάλα ψάρια. Ανθρώπους σκοτώνουν αποκλειστικά κατά λάθος.

Επιθέσεις καρχαριών σε ανθρώπους γίνονται τυπικά εναντίον σέρφερς, διότι μπερδεύουν την σανίδα με φώκια. Μπορεί να κόψουν τον δύσμοιρο σέρφερ σε τρία κομμάτια – ένα μέσα στο στόμα και από ένα σε κάθε μεριά – αλλά όταν καταλάβουν πως δεν ήταν αυτό που νόμιζαν, απλά τον φτύνουν. Λογικά ο ανθρώπινος σκελετός θα τών προκαλούσε δυσάρεστες στομαχικές διαταραχές αν τον κατάπιναν.

Μια δεκαριά σέρφερς σκοτώνονται ετησίως από επιθέσεις μεγάλων λευκών καρχαριών, ως επί το πλείστον στην Αυστραλία, και κανα-δυό περιστατικά τον χρόνο σημειώνονται στην Νότια Αφρική.

Θεωρείται απόλυτα ασφαλές να κάνεις ελεύθερη κατάδυση με αυτά τα πλάσματα. Προσωπικά όμως, έχοντας βουτήξει μαζί τών σε κλουβί και έχοντας παρατηρήσει τα σουβλερά των δόντια από απόσταση αναπνοής, θα ήμουν πολύ σκεπτικός να τα πλησιάσω χωρίς σιδερόμπαρες να μας χωρίζουν.

Στο οδοιπορικό μου βιβλίο «Από το Κέιπ Τάουν στην Αλεξάνδρεια» αφηγούμαι τα ποικίλα μου βιώματα κατά την διάρκεια μίας εξάμηνης διά ξηράς διασχίσεως της Αφρικανικής Ηπείρου, και διαβιβάζω μία σοβαρή μεν, γλαφυρή δε, απεικόνιση της ετερόμορφης και ιδιάζουσας αφρικανικής πραγματικότητας...